تئاتر پداگوژیک چیست؟ چه تاریخچه و چه کارکردهایی دارد؟ در این نوع تئاتر از چه تکنیک‌هایی استفاده می‌شود؟ این مقاله فاخته، به بررسی همین موضوع می‌پردازد. در نظر داشته باشید که این مقاله به روز خواهد شد و اطلاعات کامل‌تری در اختیار مخاطبان قرار خواهد گرفت.
از آغاز شکل‌گیری هنرهای مختلف تا به امروز این سوال مهم در میان بوده که کارکرد هنر چیست؟ آیا هنر، تنها برای سرگرمی، لذت‌بخشی و یا القای حالات و احساسات مختلف به کار می‌رود؟ آیا هنر برای این به وجود آمده که آینه‌ی طبیعت یا زمانه باشد؟ آیا به جز مواردی که گفته شد، می‌توان کارکرد دیگری برای هنر قائل شد؟ آیا هنر می‌تواند در جایگاه آموزش و تعلیم و تربیت نیز نقشی ایفا کند؟
هنر تئاتر نیز از بدو پیدایش تا به حال، از آماج این پرسش‌ها در امان نمانده. پرسش‌هایی از این دست که آیا تئاتر می‌تواند به جز لذت و سرگرمی، یا ایجاد حس همذات‌پنداری در تماشاگر، کارکرد دیگری داشته باشد؟ آیا می‌توان از هنر نمایش در امر آموزش و تعلیم و تربیت نیز بهره گرفت؟
برای یافتن پاسخ این سوال‌ها در این مقاله به شرح و بررسی موارد زیر می‌پردازیم:
- تئاتر پداگوژیک چیست؟
- تاریخچه‌ی تئاتر پداگوژیک
- از تئاتر پداگوژیک در چه مواردی استفاده می‌شود؟
- در تئاتر پداگوژیک از چه تکنیک‌هایی استفاده می‌شود؟
تئاتر پداگوژیک چیست؟
شاید شما نیز این تجربه را در کودکی داشته‌اید که والدین یا معلمتان برای آموزش نکته‌ای مهم به شما از بازی و نمایش استفاده کرده‌اند. این در واقع نمونه‌ی کوچکی از استفاده‌ی آموزشی از هنر تئاتر است. همانطور که کودکان با استفاده از بازی و نمایش٬ بسیاری از مفاهیم را بهتر درک می‌کنند و می‌آموزند؛ افراد بزرگسال نیز از خلال نمایش و تکنیک‌های آن بهتر می‌توانند مفاهیم مختلف را فرا بگیرند.
اصطلاح پداگوژی در زبان انگلیسی به معنی حرفه، دانش و هنر آموزش به کار می‌رود. با این تعریف به سادگی می‌توان حدس زد که تئاتر پداگوژیک به معنی تئاتر آموزشی یا تئاتر تعلیمی است. در واقع می‌توان گفت تئاتر پداگوژیک در راستای سودمندی هنر نمایش و کاربردی شدن هرچه بیشتر آن به وجود آمده.
در این شکل از تئاتر٬ افرادی که در اجرای نمایش شرکت می‌کنند، لزوما بازیگران حرفه‌ای نیستند و هر کسی می‌تواند در این فرآیند آموزشی شرکت کند. همچنین در این گونه از تئاتر٬ معمولا متن از پیش نوشته شده‌ای وجود ندارد و اساس کار بر بداهه‌پردازی است. آنچه که در تئاتر پداگوژیک اهمیت دارد، نتیجه‌ی کار نیست بلکه چگونگی انجام این فعالیت گروهی و تاثیر آن بر تک‌تک شرکت‌کنندگان است.
تاریخچه‌ی تئاتر پداگوژیک
هنر تئاتر از همان آغاز پیدایش در یونان باستان توانسته مفاهیم مختلف سیاسی، اخلاقی، روان‌شناسی و فلسفی را به تماشاگر خود منتقل کند. به همین علت نیز تئاتر، نزد یونانیان از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بود. چرا که از آن، نه فقط برای لذت و سرگرمی بلکه برای اهداف سیاسی و اخلاقی استفاده می‌کردند.
وجود عنصر «کاتارسیس» یا «همذات‌پنداری» که ارسطو اولین بار به تعریف آن پرداخت (و آن را غایت تراژدی می‌دانست) نیز یکی از دلایلی است که ثابت میکند هنر نمایش می‌تواند تماشاگر خود را دچار پالایش روحی کرده و از این طریق کاربرد درمانی و آموزشی داشته باشد.
اما شاید بتوان گفت اولین کسی که در تاریخ هنر تئاتر، بر جنبه‌ی آموزشی این هنر تاکید کرد، «برتولت برشت»، کارگردان و نمایشنامه‌نویس آلمانی بود. برشت اعتقاد داشت که تئاتر نباید تنها به قصد ایجاد حالات حسی خاصی در تماشاگر اجرا شود. از نظر او تئاتر باید تماشاگر خود را به تفکر و کنش پیرامون مسائل مختلف وا دارد. در واقع در شیوه‌ی تئاتری مد نظر برشت که آن را با اصطلاحات مختلفی همچون «تئاتر اپیک» یا «تئاتر حماسی» توصیف می‌کنند، برعکس تئاتر رایج تا آن دوران٬ تماشاگر منفعل نیست.
برشت برای رسیدن به این هدف٬ استفاده از تکنیک «فاصله‌گذاری» را پیشنهاد کرد. با استفاده از این تکنیک٬ بازیگر از نقش خود فاصله گرفته و در واقع به گزارشگر نقش خود تبدیل می‌شود. برشت از این تکنیک در بازیگری و نیز در عناصر دیگر نمایش بهره می‌گرفت تا به تماشاگر بفهماند آنچه که می‌بیند یک نمایش است تا به این ترتیب با فکر و عقل خود با نمایش مواجه شود. مفاهیمی که برشت قصد داشت با استفاده از نمایش به تماشاگران خود بیاموزد٬ مفاهیمی سیاسی بودند و او قصد داشت به این طریق کنشگری اجتماعی سیاسی را در جامعه افزایش دهد.
اما بیشترین کسی که پس از برشت و بسیار بیشتر از او بر جنبه‌ی آموزشی و نیز مشارکتی هنر تئاتر تاکید کرد کسی نبود جز «آگوستو بوآل». او نظریه‌ی «تئاتر ستمدیدگان» را مطرح کرد و اعتقاد داشت که با استفاده از ظرفیت‌های هنر نمایش می‌توان تغییراتی بنیادین در افراد و نیز جامعه ایجاد کرد. او این نظریه را با این ایده‌ی اولیه که «هرکس می‌تواند بازیگر نمایش زندگی خود باشد» و نیز «هرکس در آن واحد هم تماشاگر است هم بازیگر» گسترش داد. به زبان ساده‌تر در تئاتر تعاملی یا مشارکتی که بوآل پیشنهاد می‌دهد٬ شرکت‌کنندگان هم اجراگرند هم تماشاگر و با استفاده از تکنیک‌های مختلف نمایشی به یادگیری گروهی مفاهیم مختلف می‌پردازند.
پس از آگوستو بوآل نیز «پاولو فریر» به طرح نظرات مختلفی در زمینه‌ی تئاتر پداگوژیک پرداخت و باعث رشد و گسترش هرچه بیشتر آن شد.
از تئاتر پداگوژیک در چه مواردی استفاده می‌شود؟
همانطور که پیشتر گفته شد از طریق تکنیک‌های هنر تئاتر می‌توان به آموزش مفاهیم و رفتارهای گوناگون به افراد مختلف پرداخت. بنابراین می‌توان از تئاتر پداگوژیک در موارد بسیاری بهره گرفت. به عنوان مثال از تئاتر پداگوژیک در مکان‌هایی همچون اردوگاه‌های پناهندگان٬ زندانها٬ بیمارستان‌ها٬ خانه‌‌های سالمندان و مدارس استفاده می‌شود. در واقع از این شیوه از تئاتر بیش از همه در مراکزی که دارای اقشار آسیب‌پذیر هستند بهره گرفته می‌شود.
با استفاده از تئاتر پداگوژیک، می توان به اهداف آموزشی مهمی در خصوص این اقشار آسیب‌پذیر دست یافت. در زیر به برخی از فواید اجرای این فعالیت گروهی می‌پردازیم:
- بالا بردن احساس اعتماد به نفس افراد
- تقویت خلاقیت و تفکر سودمند
- شناخت و اصلاح رفتارهای ناهنجار
- ایجاد الگوهای رفتاری درست و تعادل روانی
- تقویت توانایی ارتباط موثر و درست با دیگران
- افزایش دانش و مهارت در حوزه‌های مختلف
تئاتر پداگوژیک٬ به جز مواردی که ذکر شد٬ فواید مختلف و متعدد دیگری نیز دارد. امروزه حتی در بسیاری از مشاغل در دنیا برای آموزش مهارت‌های مختلف به کارکنان نیز از تئاتر تعلیمی استفاده می‌شود. اما می‌توان گفت در میان گروه‌های سنی مختلف از تئاتر پداگوژیک بیش از همه در خصوص کودکان و نوجوانان استفاده می‌شود. چرا که امروزه ثابت شده که با آموزش درست به افراد در سنین کم می‌توان به اصلاح جامعه و نیز جلوگیری از بسیاری از سوءرفتارهای احتمالی در آینده پرداخت.
در تئاتر پداگوژیک از چه تکنیک‌هایی استفاده می‌شود؟
در تئاتر پداگوژیک به اقتضاء نیاز و هدف فرآیند آموزشی و نیز گروه سنی شرکت‌کنندگان٬ از تکنیک‌های مختلف هنر تئاتر استفاده می‌شود. در زیر به برخی از این تکنیک‌ها اشاره می‌کنیم:
- بداهه‌پردازی. عموما در فرآیند تئاتر تعلیمی از متن نمایشی از پیش نوشته شده استفاده نمی‌شود و به جای آن از اجراگران خواسته می‌شود که به بداهه‌پردازی بپردازند. گرچه می‌توان در این فرآیند آموزشی از متن حاضر و آماده نیز استفاده کرد.
- استفاده از تکنیک‌های نمایش عروسکی. با استفاده از عروسک و تمرینهای مربوط به نمایش عروسکی می‌توان مفاهیم مختلفی را به اجراگران به خصوص کودکان آموخت.
- استفاده از پانتومیم و تکنیک‌های تئاتر فیزیکال. از پانتومیم (به معنای نمایش بی‌کلام) و نیز حرکات بدنی مختلف می‌توان برای اجرای ایده‌های مختلف در تئاتر پداگوژیک استفاده کرد.
- استفاده از حرکات موزون. با استفاده از این تکنیک، شرکت‌کنندگان می‌توانند از رقص و حرکاتی که لزوما به مفهوم خاصی اشاره نمی‌کنند، در فرآیند نمایش استفاده کنند.
- استفاده از المانهای تئاتر خیابانی. در نمایش خیابانی از عناصر مختلفی استفاده می‌شود که به خوبی می‌توان از آنها در راستای اهداف آموزشی تئاتر پداگوژیک، بهره گرفت.
- استفاده از بازی‌های نمایشی. بازی‌های مختلفی وجود دارند که بازیگران تئاتر به منظور بالا بردن سطح تمرکز خود در صحنه و نیز هماهنگی گروه انجام می‌دهند. معمولا در فرآیند تئاتر پداگوژیک از این دست بازی‌ها برای رسیدن به اهداف مختلف استفاده می‌شود.
به جز مواردی که گفته شد تکنیک‌ها و روش‌های مختلف دیگری نیز وجود دارد که در تئاتر پداگوژیک از آنها استفاده می‌شود. در این فرآیند آموزشی فردی به عنوان مربی و کارگردان به هدایت گروه شرکت‌کنندگان/اجراگران می‌پردازد. این فرد معمولا دوره‌های حرفه‌ای مربوط به تئاتر پداگوژیک را گذرانده و یا در این رشته در دانشگاه تحصیل کرده.
علاوه بر این برای حضور در این فرآیند آموزشی لازم است شرکت‌کنندگان از قبل تا حدودی با پروسه و اهداف نمایش تعلیمی آشنا باشند و مشکلی با تکنیک‌هایی که درآن استفاده می‌شود نداشته باشند.
سخن پایانی
تئاتر پداگوژیک به عنوان شاخه‌ای از هنر تئاتر و نیز متدی آموزشی امروزه در بسیاری از کشورهای دنیا به ویژه کشور آلمان به عنوان رشته‌ای آکادمیک در دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی تدریس می‌شود و سالانه مربی‌های زیادی به جمع مربی‌های این حرفه‌ی مفید افزوده می‌شوند.
متاسفانه هنوز در دانشگاه‌های کشور ما رشته‌ای تخصصی به این نام وجود ندارد. با این وجود در بسیاری از مراکز آموزشی مربوط به کودکان و نوجوانان از «نمایش خلاق» (که شاخه‌ای از تئاتر پداگوژیک محسوب می‌شود) برای آموزش این گروه سنی استفاده می‌شود.
امید داریم در آینده این حرفه‌ی هنری-آموزشی در کشورمان بیش از پیش شناخته و به کار گرفته شود.