دراماتراپی یا نمایش‌درمانی چیست؟

هنر نمایش یا به بیان تخصصی­‌تر آن «تئاتر» یکی از محبوب‌ترین هنرها میان مردم دنیاست. پیشینه‌ی این هنر نیز به آیین­های نمایشی مختلف و پس از آن به یونان باستان بازمی­‌گردد. در کشور ما نیز این هنر از محبوبیت بسیاری میان مردم برخوردار است. اما آیا می­‌دانستید می­‌توان از هنر نمایش برای درمان اختلالات روانی نیز استفاده کرد؟ در این مقاله سعی داریم به توضیح مختصری درباره‌ی موارد زیر بپردازیم:

پیشینه‌ی نمایش­‌درمانی

ریشه­‌های نمایش­‌درمانی را می­‌توان در برخی مراسم­‌هایی که در گذشته شمن­ها و جادوگرها اجرا می­کردند جستجو کرد، چرا که نه تنها المانهای نمایشی بسیاری همچون استفاده از ماسکهای اغراق شده، اعمال نمایشی و رقص و آواز در این گونه مراسمها وجود داشت بلکه هدف از اجرای برخی از آنها نیز با هدف دراماتراپی یکسان بود: شفا و درمان افراد.

دراماتراپی یا نمایش‌درمانی چیست گونه ای از درمان با استفاده از هنرهای نمایشی از جمله تئاتر است.

گذشته از این، همانطور که می­‌دانیم در زمانهای دور، مردم نواحی مختلف حتی در کشور خودمان آیینهای مختلفی با اهداف متفاوت انجام می­‌دادند. بسیاری از این آیینها نیز با هدف درمان اشخاص بیمار و با استفاده از عناصر نمایشی اجرا می­‌شده است.

اما اگر بخواهیم ریشه­‌های نمایش­‌درمانی را مشخصا در هنر «تئاتر» پیدا کنیم باید به تعریف ارسطو از واژه­‌ی «کاتارسیس» رجوع کنیم: ارسطو این واژ­ه­‌ی یونانی را برای اولین بار در خصوص احساس و کیفیت خاصی که با تماشای نمایش در تماشاگر ایجاد می­شود و باعث پالایش روح او می­‌شود، به کار برد.

امروزه در فارسی از واژه­‌ی «همذات­‌پنداری» به عنوان معادل کلمه­‌ی کاتارسیس استفاده می­‌کنند. این واژه بعدها توسط بزرگان تئاتر همچون استانیسلاوسکی نیز مورد استفاده قرار گرفت. او اعتقاد داشت که بازیگر باید  با استفاده از خاطرات زندگی شخصی­‌اش احساساتی را روی صحنه بازی کند که باعث همذات­‌پنداری تماشاگر و برانگیختن آن احساسات خاص در او بشود.

این همذات­‌پنداری و یکی شدن با شخصیت نمایش، تجربه­‌ای است که همه تا به حال حداقل با دیدن یک فیلم یا سریال تجربه کرده­‌ایم: لحظاتی که در آن احساس کرده‌­ایم به جای شخصیت نمایش، این ما هستیم که ناراحت، خشمگین یا حتی خوشحال هستیم. این احساس همذات­‌پنداری در واقع همان حلقه­‌ای است که هنر نمایش را به علم روانشناسی و در نهایت نمایش­‌درمانی متصل می­‌کند.

اما پایه­‌گذار «نمایش‌­درمانی» به معنای امروزی آن دکتر «جاکوب لوی مورنو» است. او ابتدا به گروه­‌درمانی با روش­ها و متدهای مختلف می‌پرداخت. رفته رفته مطالعاتش را گسترش داد و ایده­‌ی تئاتردرمانی را با کار بر روی زندانیان یا کودکان بیمار بستری در بیمارستانها شکل داد و اینگونه دراماتراپی یا به زعم جاکوب لوی مورنو «سایکودراما» به معنای امروزی آن متولد شد.

دراماتراپی چیست؟

این اصطلاح از دو واژه­‌ی «دراما» (واژه‌ای یونانی که ابتدا به معنی کنش و بازی به کار می­‌رفت و بعدتر مستقیما به معنای نمایش به کار گرفته شد) و «تراپی» ( از ریشه­‌ی یونانی تراپیا به معنی درمان و شفابخشی) ساخته شده.

همانطور که از معنی این دو واژه می­توان حدس زد، دراماتراپی نوعی از روان­‌درمانی یا تراپی است که با استفاده از عناصر و تکنیک­های هنر نمایش به درمان و بهبود رفتارها و اختلال­‌های خاصی در افراد با گروه­های سنی مختلف می‌­پردازد. «دیوید آر جانسون» متخصص دراماتراپی، آن را این‌گونه تعریف می­‌کند:  

«استفاده­‌ی آگاهانه از نمایش خلاق با اهداف روان­‌درمانی خاصی همچون بهبود علایم، تسهیل شرایط عاطفی و فیزیکی افراد و رشد شخصی»

«دیوید آر جانسون» متخصص دراماتراپی

همچنین مرکز دراماتراپی شمال آمریکا آن را اینگونه تعریف می­کند:

«دراماتراپی می‌­تواند بستری برای افراد مهیا کند تا هرکس در آن بتواند آزادانه قصه­‌ی زندگی خودش را بازگو کند، مشکلاتش را از این طریق حل کند، احساساتش را ابراز کند و نیز به کاتارسیس (پالایش روحی) برسد.»

از تعاریف بالا می‌­توان نتیجه گرفت که نمایش­‌درمانی یا دراماتراپی از قدرت تئاتر و قصه­‌گویی آن برای درمان افراد استفاده می­‌کند.

بنیان تئاتر بر بازسازی بنا شده و می­‌تواند به افراد این امکان را بدهد که بدون هیچ­گونه نگرانی، زندگی شخصی خود را بازسازی کرده و احساسات خود را ابراز کنند. حتی می‌­توان از خلال این پروسه به کندوکاو در مسائل روحی خود پرداخت و بسیاری از گره­‌های روانی خود را شناخته و درمان کرد.

همچنین استفاده از نمایش­‌درمانی مهر تاییدی است بر این باور که هرکس به طور بالقوه دارای استعداد درونی برای ابراز خلاقانه‌ی خود می‌باشد. این یعنی حتما نیاز نیست هنرمند یا بازیگر باشید تا بتوانید خودتان را ابراز کنید. شما نیز می­‌توانید بازیگر نمایش زندگی خودتان باشید!

دراماتراپی یا نمایش­‌درمانی برای درمان چه مواردی به کار می­‌رود؟

شاید فکر کنید از «نمایش­‌درمانی» تنها برای درمان افرادی که دارای مشکلات روانی هستند استفاده می­شود؛ اما اینطور نیست!

شاید فکر کنید از «نمایش­‌درمانی» تنها برای درمان افرادی که دارای مشکلات روانی هستند استفاده می­شود؛ اما اینطور نیست. به دلیل کاربردها و فواید مختلفی که نمایش­‌درمانی برای افراد مختلف دارد، همه می‌توانند در جلسات دراماتراپی شرکت کرده و از فواید آن بهره ببرند. در زیر به برخی از این فواید اشاره می­‌کنیم:

  • افراد به وسیله­‌ی نمایش­‌درمانی می­‌توانند احساسات خود را ابراز کنند.
  • آنها می­‌توانند داستان زندگی خود را بازگو کنند.
  • شرکت­‌کننده‌ها می­‌توانند مشکلات و دغدغه‌­های خود را تبدیل به کنش نمایشی کرده، برون­ریزی کنند و نیز به راه حل مناسب برسند.
  • افراد می‌توانند به وسیله­‌ی نمایش­‌درمانی به یگانگی بدن و ذهن برسند.
  • اعتماد به نفس افراد، خودآگاهی و مهارتهای ارتباطی آنها به وسیله­‌ی دراماتراپی افزایش پیدا می­‌کند.
  • از طریق تکنیک‌های نمایش‌­درمانی، افراد می­‌توانند مشکلاتی که مربوط به حوزه­‌ی روابطشان می‌شود را حل کرده و احساس اعتماد به دیگران را در خود رشد بدهند.
  • با شرکت در جلسات دراماتراپی، ظرفیت روانی و عاطفی افراد بیشتر شده و تبدیل به انسانهای منعطف‌تری می­‌شوند.

علاوه بر نکاتی که در بالا ذکر شد، دراماتراپی فواید بسیار دیگری نیز دارد. اما بیشترین استفاده ی نمایش­‌درمانی در درمان اشخاصی با اختلال‌هایی همچون افسردگی، اضطراب، تراماهای روانی، پرخاشگری و … و نیز افرادی با مشکل اعتیاد یا مشکلات خانوادگی و اجتماعی و … است. همچنین از دراماتراپی در زندانها و ندامتگاه‌ها برای بهبود رفتارهای ناهنجار افراد، در مدارس و موسسات برای کمک به رشد فردی کودکان و نوجوانان، در مراکز روان­‌درمانی و مراکز مخصوص معلولین یا بیماری­‌های خاص و … برای کمک به بهبود افراد، استفاده می‌شود.

انواع روش‌های دراماتراپی

همانطور که پیشتر گفته شد در دراماتراپی از تکنیک‌ها و روش‌های تئاتری مختلفی استفاده می­‌شود. بنابراین روان‌درمانگرانی که با متدها و تکنیک­های تئاتر آشنا نباشند نمی­‌توانند دراماتراپیست شوند. از روش‌ها و تکنیک­‌های متعددی در نمایش‌درمانی با توجه به شخصیت و وضعیت شرکت‌کنندگان استفاده می­‌شود که در زیر به معرفی برخی از آنها می­‌پردازیم:

  • فرافکنی دراماتیک. با استفاده از این تکنیک، شرکت­‌کنندگان احساسات درونی و مسائل و مشکلات خود را  روی یک نقش یا شیء فرافکنی می­‌کنند تا از این طریق با احساسات خود مواجه شده و مشکلات خود را حل کنند.
  • شخصیت‌بخشی و نقش دیگری را بازی کردن. دو تکنیک مختلف که با استفاده از آن شرکت‌کنندگان می‌توانند مسائل شخصی‌شان را از طریق بازی کردن یک نقش یا جان‌بخشی به یک شیء بیان کنند.
  • بداهه‌­پردازی. بداهه­‌پردازی در نمایش به معنی در لحظه ساختن دیالوگ و سناریو در ذهن  و بیان کردن آن در ارتباط با دیگران است. این روش به افراد کمک می­‌کند در زندگی واقعی نیز بتوانند در شرایط مختلف، عکس العمل درست و سریع از خود نشان دهند.
  • پانتومیم. پانتومیم یا میم به معنی نمایش بازی کردن بدون استفاده از کلام است. کسی که پانتومیم انجام می­دهد برای نمایش احساسات یا پیش بردن قصه باید فقط به بدن خود متکی باشد. این تکنیک به افراد کمک می­‌کند بتوانند به روش متفاوتی فکر کنند و نیز احساساتی را تجربه کنند که پیش از این تجربه نکرده بودند.
  • بازی کلامی. با استفاده از این تکنیک افراد ملزم می‌شوند به شیوه ای صحبت کنند که پیشتر تجربه‌اش نکرده‌­اند. مثلا ممکن است دراماتراپیست از کسی که اعتماد به نفس پایینی دارد و در زندگی واقعی با تن صدای پایین صحبت می‌کند بخواهد فریاد بزند. یا ممکن است از فرد بخواهد از کلام خود برای بیان کردن احساسات مختلف شخصیت استفاده کند.
  • حرکت. در این تکنیک نیز مشابه پانتومیم از فرد خواسته می­‌شود که به جای استفاده از کلام از بدنش برای بیان احساسات و نیز صحبت کردن استفاده کند. با این تفاوت که در این تکنیک شخص می‌تواند برقصد یا برای بیان یک وضعیت ذهنی خاص از حرکتی ویژه استفاده کند.
  • بازسازی. در این تکنیک، نمایش­‌درمانگر از فرد می‌خواهد که به بازسازی کنش یا عکس العمل خود در موقعیتی خاص در گذشته که باعث ایجاد مشکل برای او شده  بپردازد. انجام این کار معمولا برای شرکت­‌کنندگان از نظر عاطفی سخت و پیچیده است چرا که باعث یادآوری و تجربه­‌ی دوباره­‌ی لحظات و احساسات دشوار می­‌شود. اما این تکنیک به افراد کمک می­‌کند با رفتارهای متفاوتی که می­‌توانند در موقعیت­های مشابه از خود نشان دهند آشنا شوند و نیز دریابند چرا آن موقعیت خاص چنان تاثیر بدی روی آنها گذاشته.
  • استفاده از اکسسوار صحنه و ماسک. گاهی اوقات استفاده از وسایل خاص نمایشی همچون ماسک یا استفاده از لباسهای خاص به افراد کمک می­‌کند راحتتر نقش بازی کنند. این نکته به خصوص در مورد کودکان صدق می‌کند چرا که آنها با استفاده از ماسک و وسایل صحنه آسانتر با شخصیت همذات­‌پنداری کرده و احساساتشان را ابراز می­‌کنند.

به جز تکنیک‌ها و روش‌هایی که گفته شد، روش‌های متعدد دیگری نیز برای نمایش­‌درمانی وجود دارد. اما آنچه مهم است شناخت شرکت­‌کنندگان و مشکلاتشان و نیز استفاده از بهترین روش‌ها و تکنیک­‌ها با توجه به روحیات و نیازهای آنهاست. همچنین دراماتراپیست در وهله­‌ی اول باید بتواند اعتماد افراد را جلب کرده و با انجام تمرین‌هایی خاص اصطلاحا یخ آنها را آب کند. در این فضای امن افراد می‌توانند به بهترین نحو ممکن در پروسه‌ی دراماتراپی شرکت کرده و از فواید آن بهره­‌مند شوند.

سخن پایانی

هنر تئاتر نیروی شفابخشی دارد که علم روانشناسی می‌تواند به خوبی از آن بهره بگیرد. اگر  شما نیز به دنبال راه حل جدید و خلاقی برای مواجهه با مشکلات روحی یا واکاوای زندگی شخصی‌تان هستید، شرکت در جلسات نمایش­‌درمانی را به شما پیشنهاد می­‌کنیم.

ارسال یک پاسخ

آدرس ایمیل شما منتشر نخواهد شد.