رقص یا حرکات موزون هنری است که همگی تا حدودی با آن آشنایی داریم. بیشتر ما هنگامی که احساس شعف و شادی می‌کنیم دوست داریم بدنمان را به نحوی موزون تکان بدهیم و به نوعی پایکوبی کنیم. انگار با این کار احساس خوبمان چند برابر می‌شود.
حتی در زبان روزمره نیز از اصطلاحات و کنایه‌هایی همچون «در پوست خود نگنجیدن» برای اشاره به خوشحالی زیاد استفاده می‌کنیم. اما آیا می‌دانستید حرفه‌ای به نام رقص درمانی وجود دارد؟
حرفه‌ای که با استفاده از رقص و تکنیک‌های آن به درمان افراد می‌پردازد؟ اگر کنجکاوید درباره‌ی این حرفه بیشتر بدانید با من در این مقاله همراه باشید.
ریشه‌های دنس تراپی
هنر رقص یکی از کهن‌ترین هنرهایی است که در میان انسان‌ها در نقاط مختلف زمین وجود داشته است. آنقدر کهن که هنوز نمی‌توان با قطعیت درباره‌ی آغاز پیدایش آن سخن گفت. اما می‌توان حدس زد که پیش از اختراع زبان گفتاری، انسان‌ها برای برقراری ارتباط با یکدیگر از حرکات بدن استفاده می‌کرده‌اند.
این حرکات کم‌کم شکلی موزون به خود گرفتند و برای اهداف مختلفی از جمله نیایش و مناسک آیینی همچون دور کردن نیروهای شر و جذب انرژی‌های مثبت به کار گرفته شدند.
در طول تاریخ رشد تمدن‌های بشری، این هنر کهن نیز دچار تغییر و تحول و پیشرفت شد. کم‌کم از آن به مقاصد مختلفی استفاده شد و رنگ و بوی فرهنگ‌های مختلف را به خود گرفت. در میان کاربردهای مختلفی که هنر رقص در مناطق مختلف جهان پیدا کرد، شاید بتوان گفت مهم‌ترین آنها کاربرد درمانی و شفابخشی آن است.
از زمان‌های دور این اعتقاد میان مردم وجود داشته که به وسیله‌ی رقص و حرکات موزون بدنی می‌توان نیروهای شر را از وجود افراد دور کرد و به نوعی به پاک‌سازی روحانی و جسمانی رسید. این اعتقاد تا به امروز نیز میان بسیاری از مردم بومی سراسر جهان زنده مانده است.
به عنوان مثال در جنوب کشور خودمان نیز مراسمی به نام «زار» وجود دارد که شاید شما هم درباره‌ی آن شنیده باشید. در این مراسم، فردی که به زعم مردم بومی «هوایی» شده یا جن یا روحی سرگردان در او حلول کرده را در مرکز قرار داده، پارچه‌ای روی سر او می‌اندازند و به همراه موسیقی و حرکاتی خاص، مناسکی را انجام می‌دهند تا جن یا روح از بدن فرد خارج شود.
جالب است بدانید که امروزه با انجام آزمایش‌های علمی نیز خواص و فواید درمانی رقص ثابت شده است. حتی گفته می‌شود رقص می‌تواند ضریب هوشی افراد را نیز بالاتر برده و توانایی‌‌های مختلفی را در آنها تقویت کند.
اما رد پای دنس تراپی به معنای امروزی آن را می‌توان در رقص مدرن قرن نوزدهم میلادی جستجو کرد. این جنبش با این ایده‌ی مرکزی که رقص می‌تواند ورای سرگرمی عمل کرده و تبدیل به ابزار ارتباط و بیان شود، شکل گرفت.
با چنین پیش‌زمینه‌ای و با تاثیر گرفتن از رقص مدرن، در قرن بیستم، پیشگامانی چون «مارین چیس»، «ماری وایت هاوس» و «ترودی اسکوپ»، دنس تراپی به معنای امروزی آن را شکل دادند.
دنس تراپی یا رقص درمانی چیست؟
کلمه‌ی دنس در زبان انگلیسی به معنی حرکات ریتمیک بدن به همراه موسیقی و صداست. واژه‌ی تراپی نیز از ریشه‌ی یونانی «تراپیا» به معنی درمان گرفته شده است. پس به سادگی می‌توان دریافت که معادل فارسی این عبارت، «رقص درمانی» است. انجمن دنس تراپی آمریکا، آن را این‌گونه تعریف میکند:
به استفاده‌ی روان‌درمانگرانه از حرکات رقص برای ارتقاء یک‌پارچگی عاطفی، شناختی، اجتماعی و جسمانی به منظور بهبود سلامت و کیفیت زندگی افراد، دنس تراپی می‌گویند.
انجمن دنس تراپی آمریکا
از آن جایی که ذهن، بدن و روان از هم جدایی ناپذیرند، هر تغییری که در بدن ایجاد شود بر ذهن و روان نیز اثر می‌گذارد.
حرکات بدنی و رقص همانطور که باعث بالا بردن انعطاف بدنی، قوی شدن ماهیچه‌ها و هماهنگی بدن و خوش‌فرم بودن آن می‌شود، می تواند تاثیراتی مفید نیز بر ذهن و روان افراد بگذارد. از جمله این تاثیرات مفید می‌توان به کمتر شدن استرس و افسردگی و بهبود علایم اختلال‌های روانی مختلف اشاره کرد.
دنس تراپیست‌ها معتقدند، حرکات بدنی در واقع اولین زبان ارتباطی ما با جهان پیرامونمان هستند. ما در طول فرآیند رشد خود، هرچه بیشتر از این امکان ارتباطی مهم غافل می‌شویم.
در واقع کم کم زبان گفتاری و کلمات، جای زبان بدن را می‌گیرند. اما بسیاری از احساسات انسان به وسیله‌ی کلمات به سادگی قابل بیان نیستند؛ در حالی‌که با استفاده از حرکات بدن به راحتی می‌توان آنها را ابراز کرد.
رقص‌درمانگران در واقع از طریق حرکات بدنی مختلف و تکنیک‌های مختلف هنر رقص، به بازیابی ارتباط از دست رفته‌ی افراد با این بخش فراموش شده از وجودشان می‌پردازند.
از دنس تراپی در چه مواردی استفاده می‌شود و فواید آن چیست؟
همانطور که پیشتر گفته شد به دلیل فواید مختلف رقص برای روان و بدن از دنس تراپی در موارد مختلفی استفاده می‌شود. تاکنون تحقیقات مختلفی درباره‌ی تاثیرات مثبت رقص درمانی انجام شده که در زیر به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:
- یک مطالعه در سال 2019 نشان داد که رقص درمانی روشی موثر در درمان بزرگسالان مبتلا به افسردگی است. (دانلود فایل اصلی)
- این مطالعات همچنین ثابت کرد که انجام حرکات موزون به کاهش اضطراب و افسردگی کمک کرده و مهارت های میان‌فردی، شناختی و نیز کیفیت کلی زندگی اشخاص را افزایش می‌دهد.
- مطالعه‌ی آزمایشی کوچکی در سال 2020 در مجله «اختلالات مربوط به غذا خوردن» منتشر شد که نشان می‌داد دنس تراپی می‌تواند به عنوان یک گزینه‌ی درمانی مکمل برای این‌گونه اختلالات استفاده شود. در این آزمایش، محققان، 14 بیمار را از یک کلینیک خصوصی انتخاب کرده و هفت نفرشان را در یک گروه تصادفی و هفت نفر دیگر را در یک گروه دنس‌تراپی عضو کرده و مورد مشاهده قرار دادند. پس از 14 هفته درمان، گروهی که در جلسات رقص درمانی شرکت کرده بودند به طور قابل توجهی نسبت به گروه دیگر از وضعیت بدنی خود رضایت بیشتری داشتند.
مطالعات مختلف دیگری نیز وجود دارند که همگی به اثبات فواید مختلف دنس تراپی و استفاده از حرکات بدنی برای درمان اختلالات مختلف پرداخته‌اند. اما اگر بخواهیم کمی دقیقتر توضیح دهیم، باید بگوییم که از رقص درمانی در بهبود علایم برخی بیماری‌های جسمانی، روانی، شناختی و اجتماعی استفاده می‌شود. در زیر به برخی از این اختلال‌ها اشاره می‌کنیم.
برخی مشکلات جسمانی که رقص درمانی به درمان آنها کمک میکند:
- دردهای مزمن بدن
- خستگی مداوم
- چاقی دوران کودکی
- سرطان
- آرتروز
- فشار خون
- بیماری‌های قلبی عروقی
- پارکینسون
برخی اختلال‌های روانی که رقص درمانی به درمان آنها کمک میکند:
- اضطراب
- افسردگی
- اختلال در خوردن غذا
- اعتماد به نفس پایین
- استرس پس از سانحه
برخی اختلال‌های شناختی که رقص درمانی به درمان آنها کمک میکند:
- زوال عقل
- مشکل در برقراری ارتباط
برخی اختلال‌های اجتماعی که رقص درمانی به درمان آنها کمک میکند:
- اوتیسم
- پرخاشگری و خشونت
- ترامای خشونت خانگی
- مشکل در تعاملات اجتماعی
- مشکلات خانوادگی
به جز مواردی که ذکر شد، دنس تراپی همچنین می‌تواند به میزان قابل توجهی احساس آرامش در افراد را افزایش داده و آگاهی آنها از بدن و روانشان را بالا ببرد.
همچنین با استفاده از تکنیک‌های رقص درمانی، تراپیست می‌تواند به مراجعه‌کنندگان خود کمک کند تا با سیگنال‌هایی که بدنشان به هنگام تجربه‌ی استرس یا احساسات منفی از خود بروز می‌دهد آشنا شوند و از آنها برای مقابله با اضطراب و مشکلات عاطفی دیگر در موقعیت‌های مختلف زندگی خود استفاده کنند.
اصول رقص درمانی
جلسات دنس تراپی اغلب شامل مشاهده، ارزیابی، گرم کردن، تمرین‌های کلامی و سرد کردن بدن (به منظور پایان یافتن جلسه) است. این جلسات را می‌توان بسیار ساختارمند یا برعکس کاملا بدون ساختار مشخص برگزار کرد. همچنین تمرین‌های رقص درمانی را می‌توان به صورت فردی یا گروهی انجام داد. اگرچه هر رقص‌درمانگر، سبک خاص خود را دارد اما دنس تراپیست‌های معتبر عموما به اصول نظری زیر پایبند هستند.
هدف از انجام جلسات چیست
- تسهیل و توسعه‌ی کیفیت زندگی افراد
- پیشگیری، تشخیص و درمان مسائلی که با عملکرد سالم افراد تداخل دارند.
- ارزیابی و توسعه‌ی اهداف درمانی.
- اجرای مداخلات برنامه‌ریزی شده.
- توسعه و تنظیم مستمر درمان متناسب با نیازهای مراجعین.
اصول اساسی:
- بدن و ذهن به هم پیوسته‌اند به طوری که تغییر در یکی بر دیگری تأثیر می‌گذارد.
- جنبه‌هایی از شخصیت افراد به وسیله‌ی حرکت قابل ابراز است.
- بخش مهمی از روابط از طریق ابزارهای غیر کلامی انجام می‌شود.
- حرکات می توانند نمادین بوده و یا معرف فرآیندهای ناخودآگاه انسان باشند.
- انسان به وسیله‌ی بداهه‌پردازی و انجام تجربی حرکات، می‌تواند به نوع جدیدی از حضور و خودشناسی دست یابد.
تفاوت رقص درمانی با رقصیدن عادی در چیست؟
همه می‌دانیم که رقص برای سلامتی مفید است. رقصیدن باعث بهبود کارکرد سیستم قلبی عروقی، توان عضلانی و تعادل و هماهنگی بدن می‌شود. رقص همچنین خلق و خوی افراد را بهتر کرده و باعث بالاتر رفتن آگاهی اشخاص از بدن خود می‌شود.
رقصیدن همچنین به دلیل ویژگی سرگرم کننده بودن خود به طور کلی استرس و اضطراب را نیز کاهش می‌دهد. اما رقص درمانی از این موارد ساده پا فراتر گذاشته و رقصیدن را از یک عمل ساده‌ی بدنی به یک فرآیند کاملا درمانی تبدیل میکند.
یک دنس تراپیست، شخصی است که هم در زمینه‌ی هنر رقص دارای مهارت و تخصص حرفه‌ای است هم در زمینه‌ی علم روان‌شناسی. او معمولا دارای مدرک یا گواهی‌نامه‌ی معتبر از مؤسسات و دانشگاه‌هایی است که رشته‌ی دنس‌تراپی یا حرکت‌در‌مانی را آموزش می‌دهند.
اطلاعات افرادی که تحت نظر یک رقص‌درمانگر واجد شرایط هستند، نزد او به طور محرمانه حفظ می‌شود و به این ترتیب فضای امنی برای پروسه‌ی ابراز و درمان به وجود می‌آید. در این فرآیند خلاقه، عمل حرکت دیگر تنها به مثابه‌ی ورزش به کار نمی‌رود، بلکه به یک زبان ارتباطی تبدیل می‌شود. در این فرآیند، مراجعه‌کنندگان، احساسات خودآگاه و ناخودآگاه خود را از طریق رقص ابراز می‌کنند. به این ترتیب تراپیست می‌تواند با روش‌های مختلف، این حرکات را ارزیابی کرده و حتی در آنها مداخله کند. رقص‌درمانگران به افراد کمک می کنند تا از طریق «واژگان حرکتی» (که برعکس کلمات، حول بیان فیزیکی متمرکز هستند)، به شناخت و حل مسائل و مشکلات خود بپردازند.
در دنس تراپی از چه تکنیک‌هایی استفاده می‌شود؟
برخی از تکنیک‌هایی که دنس تراپیست‌ها در جلسات رقص درمانی انجام می‌دهند، شامل موارد زیر می‌شود:
- استفاده از تکنیک «آینه‌سازی» (بازتاب حرکات فرد) برای نشان دادن همدلی و اعتبار بخشیدن به تجربه‌ی مراجعه‌کنندگان.
- استفاده از پرش‌های ریتمیک در جلسات گروهی با افرادی که افسرده هستند، زیرا تحقیقات نشان داده که میزان حرکات عمودی در افراد مبتلا به افسردگی کاهش می‌یابد.
- استفاده از «استعاره‌ی حرکتی» برای نشان دادن یک چالش یا دستاورد درمانی از نظر فیزیکی (مثلاً درمانگر به فرد تحت درمان یک پرچم سفید می‌دهد تا به او کمک کند تسلیم عاطفی خود را جشن بگیرد).
به جز مواردی که ذکر شد، تکنیک‌های مختلف و متنوع دیگری وجود دارند که دنس تراپیست‌ها به اقتضاء نیاز مراجعین خود از آنها استفاده می‌کنند. اما آنچه در جلسات رقص درمانی بیشترین اهمیت را داراست حس اعتماد و رهایی است. افرادی که در این جلسات شرکت می‌کنند باید به درمانگر خود و پروسه‌ای که در آن حضور یافته‌اند اعتماد کامل داشته باشند تا بتوانند به تدریج احساسات و افکار خود را رها کرده و به وسیله‌ی بدن خود ابراز کنند. رقص‌درمانگران نیز باید بتوانند به خوبی با اشخاص تحت درمان ارتباط برقرار کرده و پرده‌ای که میان آنها و جسمشان حائل شده را کنار بزنند.
جلسات دنس تراپی در چه مراکزی برگزار می‌شود؟
علاوه بر مراکز روان‌درمانی و کلینیک‌ها امروزه مراکز و مؤسسات رقص درمانی بسیاری در دنیا تأسیس شده‌اند که به شکلی حرفه‌ای جلسات دنس تراپی برگزار می‌کنند. همچنین این جلسات به دلیل فواید مختلفی که دارد برای سنین مختلف در مدارس و مراکز آموزشی کودکان، نوجوانان، سالمندان و افراد دارای بیماری‌ها یا معلولیت‌های خاص و حتی در زندان‌ها و ندامتگاه‌ها نیز برگزار می‌شود.
سخن پایانی
هنر رقص همچون گونه‌های دیگر هنر از نیرویی جادویی برخوردار است. این نیروی جادویی، قدرت شفابخشی دارد که بشر از دیرباز تاکنون از آن استفاده کرده است. امروزه حتی رشته‌ای علمی همچون روان‌شناسی نیز این انرژی شفابخش را به رسمیت شناخته و از مزایای آن بهره می‌گیرد.
دنس تراپی رشته‌ای جدید است و هنوز به صورت حرفه‌ای در همه جای دنیا برگزار نمی‌شود، اما می‌توان با آشنا شدن و مطالعه درباره‌ی آن تا حدودی از مزایایش بهره‌مند شد. امیدوارم این مقاله، چراغ هرچند کوچکی را در ذهنتان روشن کرده باشد.